در دهه‌های اخیر تجارت الکترونیک به عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات اقتصادی و اجتماعی، همه مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و شیوه‌های سنتی خرید و فروش را به طور کلی تغییر داده‌است. رشد روزافزون اینترنت، فناوری‌های نوین ارتباطی و توسعه سیستم‌های آنلاین پرداخت باعث شده‌است تجارت الکترونیک به یکی از ارکان اصلی کسب‌وکارهای جهانی تبدیل شود.
در حال حاضر کشورهای مختلف در حال تلاش برای ترویج تجارت الکترونیک در بخش‌های مختلف اقتصاد خود هستند و در این مسیر گام‌های مهمی برداشته‌اند. در این مطلب به بررسی این پدیده جدید جهانی می‌پردازیم و سپس وضعیت آن در جامعه ایرانی را می‌کاویم.
تجارت الکترونیک چیست؟
تجارت الکترونیک (Ecommerce) خرید و فروش محصولات و خدمات در بستر اینترنت و تبادل مالی با استفاده از ابزارهای الکترونیکی می‌باشد. این تجارت شامل معاملات بنگاه با بنگاه(B۲B)، بنگاه با مشتری(B۲C)، بنگاه با دولت(B۲G) و نهایتا معاملات مشتری با مشتری(C۲C) در شبکه جهانی اینترنت است. این تجارت در مقایسه با تجارت سنتی که مبتنی بر کار کاغذی است مزایای متعددی دارد که به صورت خلاصه می‌توان در موارد زیر بیان کرد:
- قیمت مقرون به صرفه: با رشد تجارت الکترونیکی و الکترونیکی شدن تمامی تراکنش‌ها و معاملات، شرکت‌ها و فروشگاه‌ها ناچارند جهت جذب مشتری قیمت خود را پایین نگه دارند. در نتیجه کاربر می‌تواند کالا یا خدمات مورد نظر خود را با قیمت عادلانه و مقرون به صرفه‌ای تهیه کند.
- حاشیه سود بیشتر: با توجه به حذف واسطه‌ها و هزینه‌های اولیه مانند مکان، حاشیه سود صاحبان کسب‌وکار با تجارت الکترونیک بیشتر می‌شود.
- بهره وری بیشتر: بهره‌وری برای هر دو طرف معامله یعنی فروشنده و خریدار در تجارت آنلاین بیشتر است. زیرا خرید آنلاین از اتلاف وقت جلوگیری کرده و خرید یا فروش را برای صاحبان کسب‌وکار و مشتریان بیشتر می‌کند.
- مقایسه آسان: کسب‌وکارهای آنلاین، امکان مقایسه راحت‌تر را برای مشتریان کالاها و خدمات فراهم می‌کنند و در نتیجه کاربران می‌توانند انتخاب آگاهانه و منطقی‌تری داشته‌باشند.
اندازه بازار تجارت الکترونیک در جهان
تجارت الکترونیک در جهان طی سال‌های اخیر، رشد قابل توجهی داشته‌است. در سال 2023 بیش از 20 درصد از کل خریدها به صورت آنلاین انجام شدند و حجم این بازار در دنیا به 6.3 تریلیون دلار رسید. پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 2026 حجم این بازار به 8.1 تریلیون دلار برسد.
در حال حاضر چین بزرگ‌ترین بازار تجارت الکترونیک دنیا را در دست دارد و حجم فروش آنلاین سالانه این کشور به 2.7 تریلیون دلار می‌رسد. آمریکا و انگلستان به ترتیب دومین و سومین کشورهایی هستند که بیشترین میزان تجارت الکترونیک را در اختیار دارند. چهارمین و پنجمین کشورها نیز در فهرست بزرگ‌ترین دارندگان بازارهای تجارت الکترونیک دنیا، ژاپن و کره جنوبی هستند.
بازار تجارت الکترونیک در ایران
با توجه به اطلاعات منتشر‌شده، بازار تجارت الکترونیک در سال‌های اخیر در ایران رشد کرده است. حجم فروش اینترنتی در ایران در سال 2023 به بیش از 20 میلیارد دلار رسیده است. این امر نشان‌دهنده یک افزایش چشمگیر نسبت به سال‌های گذشته می‌باشد. این رشدِ سهم بازار ناشی از عواملی مانند افزایش استفاده از اینترنت در ایران، رونق فروشگاه‌های آنلاین و سیر صعودی اعتماد مردم به خرید اینترنتی بوده‌است.
البته حوزه تجارت الکترونیک در ایران در مقایسه با کشورهای همسایه همچنان عقب مانده است و با چالش‌های مختلفی روبرو می‌باشد. طبق گزارش مرکز تجارت الکترونیک ایران، سهم خرده‌فروشی آنلاین از کل خرده‌فروشی در ایران 4 درصد است. این در حالی است که این رقم در کشورهای همسایه مانند ترکیه، عربستان و امارات حدود 7 درصد می‌باشد.
موانع و چالش‌های تجارت الکترونیک در ایران
همان‌طور که اشاره کردیم ایران در زمینه تجارت الکترونیک در وضعیت مناسبی نبوده و حتی برخی کشورهای کمتر توسعه‌یافته در این بخش از ما پیشی گرفته‌اند. مهم‌ترین چالش‌های تجارت الکترونیک در ایران عبارتند از:
- مسائل فرهنگی: در جامعه ایران هنوز فرهنگ خرید نقدی بسیار پسندیده‌تر و از لحاظ روحی و روانی مقبول‌تر از فرهنگ خرید و فروش به وسیله اینترنت است.
- فقدان آموزش و آگاهی لازم: استراتژی‌ها و سیاست‌های تجارت الکترونیک به تنهایی برای تشویق استفاده از تجارت الکترونیک در کشور کافی نیست. اگر مردم و سازمان‌ها به سطحی از آگاهی و درک مزایای تجارت الکترونیک دست یابند، تجارت الکترونیک در نهایت به یک واقعیت تبدیل خواهد شد.
- ضعف بسترسازی ارتباطی: استفاده از تجارت الکترونیک در یک کشور به طرز قابل توجهی به سطح آمادگی فنی شامل عواملی نظیر سطح نفوذ فناوری، هزینه وسایل دسترسی و کیفیت اینترنت بستگی دارد. محدودبودن تجهیزات و زیرساخت های مخابراتی نظیر خطوط تلفن، فیبر نوری و شبکه‌های ماهواره ای از جمله ضعف‌های زیرساختی کشور در حوزه تجارت الکترونیک است.
- چالش‌های قانونی و حقوقی: توسعه تجارت الکترونیک به چارچوب قانونی مناسب نیاز دارد تا شرکت‌ها و افراد را در مورد حفاظت کافی آنها در هنگام تبادلات مالی اینترنتی مطمئن سازد. در واقع عدم وجود قوانین مدون مناسب در زمینه برخورد با جرائم الکترونیکی، مانع جدی در توسعه تجارت الکترونیک محسوب می‌شود.
راهکارهای رفع موانع تجارت الکترونیک در ایران
برای رفع موانع چالش‌های فرهنگی در تجارت الکترونیک، باید آگاهی عمومی را افزایش داد. از طرفی مزایای خرید آنلاین، نکات مهم درباره امنیت تراکنش‌ها و نحوه حفاظت از اطلاعات را به کاربران آموزش داد. استفاده از رسانه‌ها و پلتفرم‌های معتبر برای ترویج فرهنگ خرید آنلاین و ارائه تسهیلات ویژه به مشتریان جدید می‌تواند منجر به گسترش تجارت الکترونیک در بین عامه مردم شود. همچنین، تضمین خدمات پس از فروش و آسان‌سازی فرایند بازگشت کالا موجب افزایش اعتماد افراد به کسب‌وکارهای اینترنتی می‌شود.
در بخش فنی نیز تقویت زیرساخت‌های اینترنتی و کاهش هزینه‌های دسترسی به آن ضروری است. دولت باید سرمایه‌گذاری بیشتری در شبکه‌های ارتباطی انجام دهد تا امکان دسترسی به تجارت الکترونیک برای همه فراهم شود. همچنین، تدوین قوانین روشن در زمینه حقوق مصرف‌کننده، امنیت سایبری و جرایم الکترونیکی باعث رشد پایدار تجارت الکترونیک در ایران می‌شود.
در کل با توجه به وضعیت تجارت الکترونیک در ایران، تلاش در جهت آموزش و فرهنگ‌سازی همگانی، ایجاد زیربناهای مناسب حقوقی- قانونی و همچنین تقویت زیرساخت‌های فنی مورد نیاز در این حوزه بسیار مهم است.
